Atizay ak medya : zam pou vyolans kont fanm ?

Kit atis la konsyan sou sa, kit li pa konsyan sou sa, atizay se yon zak politik. San di petèt, zèv atistik yo ka sèvi zouti pou n kore oswa kraze yon sistèm ki an plas nan sosyete a. Nan atik sa a, Sanba Vanessa Jeudi (Grenadyèz nan MIT-Ayiti) analize yon seri chante an kreyòl ki ranfòse pratik diskriminasyon ak vyolans kont fanm nan sosyete a. Kon sa tou, atik la analize vyolans vèbal ki frape sèten kategori moun nan sosyete a — kit se pa rapò ak sèks, ras, oryantasyon seksyèl, klas sosyal e latriye. Kounye a la, kesyon n vle poze a se : Ki jan atis yo ka sèvi ak menm zouti lengwistik e atistik sa yo ki kore yon sistèm dominasyon pou yo rive kreye nouvo zouti ki ka ede nan kwape oswa denonse sistèm dominasyon sa a ? An final, nou vle ankouraje tout atis sa yo k ap batay kont diskriminasyon ak vyolans e k ap kreye zèv atizay nan objektif pou sosyete a vin miyò pou tout pitit peyi a. Apre yo li tèks Vanessa Jeudi a, lektè yo ap jwenn egzèsis k ap ka ede yo antre pi fon nan analiz ak pledwaye ki nan tèks la.

Foto : David Duverseau

Si n mete nou dakò atizay pa fè revolisyon, nou dwe dakò atizay se youn nan zouti ki akonpaye plizyè leve kanpe. Nou ka sonje ki jan mizik « We shall overcome » (tradiksyon : « N ap genyen batay la ») Peter Seeger (1963) te sèvi kòm im nan mach kont segregasyon rasyal ; epi, tou, gen chante popilè ayisyen « Angelik O, chita kay manman w » ki te prezan nan batay rezistans kont okipasyon ameriken (1915–1934) ann Ayiti — pou n site sa a yo sèlman. Menm jan an tou, nan « L’idéologie allemande » (1932), Marx te pwopoze pou zèv atistik yo pase nan yon seri analiz dapre kontèks kote atis la konsevwa yo ak kontèks kote piblik la resevwa yo. Ki vle di : pa genyen, e pa ta dwe genyen, ankenn zèv ki annik parèt epi resevwa entèpretasyon san ankenn analiz sou kontèks li kale a.

Egal : pa gen ankenn zèv atistik ki inosan. Wi, zèv atistik yo pote sans ak mesaj ki makonnen ak kote, epòk ak moun ki bobo ak yo. Konsiderasyon sa yo penmèt nou poze baz atizay. Kit atis la konsyan sou sa, kit li pa konsyan sou sa, atizay se yon zak politik. San di petèt, zèv atistik yo ka sèvi zouti pou kore oswa kraze yon sistèm ki an plas nan sosyete a.

Nou ka pale tou sou yon seri zèv ki kreye pou ranfòse yon sistèm ki an plas epi nou ka pale sou atis k ap batay kont sistèm sila a e k ap kreye zèv atizay pa yo nan yon lòt objektif. Kon sa tou, gen espresyon ki, dapre jan sosyete a òganize, ka charye kèk modèl diskriminasyon ki frape sèten kategori byen espesifik nan sosyete a, kit se pa rapò ak sèks, ras, oryantasyon seksyèl, klas sosyal e latriye. Diskriminasyon sa yo ka lye ak konsekans nou ka wè ; kon sa tou, ka gen konsekans nou pa wè.

Se tematik sa yo nou te trete nan « Mo-Vè », yon konferans espektak ki te reyalize nan lane 2022 kote nou t ap analize diferan fòm espresyon idyomatik an kreyòl ki pote modèl diskriminasyon oswa vyolans vèbal ki ka frape divès kategori sosyal. Espresyon sa yo kapab, nan yon mannyè oswa yon lòt, afekte entegrite sèten kategori sosyal ki byen espesifik. Sa vle di : genyen nan espresyon sa yo ki lye ak orijin sosyal, men tou, genyen ki lye ak jenerasyon.

« Mo-Vè » se te yon konferans espektak nan kad atelye « Feminin-Masculin : Déconstruction de l’ordinaire » nan kad pwogram « Éducation citoyenne » nan Fondasyon Konesans ak Libète (FOKAL). Nan atelye sa a, atis nan diferan disiplin te reyini pou yo diskite sou kesyon idantite fi ak gason (« genre »), vyolans, oryantasyon seksyèl ak lòt sijè ankò nan kontèks endistri kreyasyon ann Ayiti. Atelye a te debouche sou twa kreyasyon orijinal atis sa yo — fanm kou gason — te mete ansanm pou yo reyalize : « Pourtant je m’élève », « Je te dis ma blessure » ak « Mo-Vè ».

Nan deplòtonnay konferans-deba nan « Mo-Vè », espresyon yo te lote nan twa gwoup : Yon kote, gen espresyon ki kache yon seri vyolans oswa rapò dominasyon. Egzanp : « poto mitan », « manman baz », « gran jipon ». Nou rele egzanp diskriminasyon sa yo « diskriminasyon an ba chal ». Gen yon dezyèm gwoup ki gen ladan l espresyon ki charye vyolans sou yon gwoup moun pa rapò ak yon jenerasyon espesifik. Egzanp : « madan papa », « ti moun 2000 », « wana » e latriye. Nou ka rele espresyon sa yo « diskriminasyon sou laj ». Epi, pou fini, gen yon twazyèm gwoup espresyon ki gen frèt kach ladan yo, tankou « koko EDH », « ansyen fòd twa pedal » ak « fanm gran ravin ». Espresyon ki nan dènye gwoup sa a, nou rele yo « diskriminasyon devwale ».

Gen divès aspè nan sosyete nou ki ka patisipe nan kreye konsèp oswa espresyon ki gen enpak sou youn osnon plizyè kategori sosyal. Lè n di kategori sosyal, se ka fanm, ti fi, masisi, moun nwa e latriye. Espresyon yo pa loray kale. Se jan sosyete a òganize ki ba yo fòm, sans ak jarèt, e ki ba yo espas pou yo egziste. Si n gade zèv yon gran lodyansè tankou Maurice Sixto, lè Madan Jil ap joure ak Madan Emanyèl epi betiz ap tonbe, sa 2 pèsonaj yo ap pote se pa totalman envansyon atis la ; men, kontèks sosyal la, li mem tou, jwe yon wòl kle ni nan kreyasyon ni nan entèpretasyon lodyans lan.

Kounye a la, kesyon n vle poze se : Ki jan yon atis oswa yon gwoup atis ka sèvi ak menm zouti atistik ak lengwistik sa yo, ki kore yon sistèm dominasyon, pou yo kreye nouvo zouti ki ta ka kwape oswa denonse sistèm dominasyon sa a ?

Se kesyon sa a nou t ap chache reponn nan konferans-espektak « Mo-Vè » a nan ale vini ki te fèt nan mitan atis yo ak entèvenan yo. Nou te pale pawòl lari a ; men, nou te pale l yon lòt jan — yon fason pou n denonse sistèm dominasyon ki sèvi ak pawòl sa yo. Nou ka pran yon ekstrè nan tèks orijinal atis yo ekri nan kad konferans espektak sa a pou n montre sa n vle di a :

Tit : Ti bifèt, gran tiwa, Tèks : Lesly Maxi, Vwa : Tafa Mi-Soleil

An ba je w, m ap fleri tou fane
Medizans sou wout mwen se pi gwo twofe
Yo k ap jije, yo k ap mande goute
Padon, Manman, si se sa w tande
M se ti fi ki pa ka kase yon ze
Twa vwayèl, twa konsòn, se non deyò ban m pote
Padon, Manman, si se sa w tande

Nan ekstrè sa a, nou gade yon espresyon yo souvan itilize pou pale de ti fi ke yo di ki an ba chal — egal : yon ti fi, jan yo di a, ki pran pòz li pa ka kase yon ze pandanstan li kase yon kokoye. Sa vle di : moun sa a (an jeneral, se ti fi) ka vann ou san w pa janm wè sa tèlman li parèt inosan. Espresyon sa a kache 2 fòm diskriminasyon : premye a gen rapò ak jenerasyon (ti moun — inosans) ; dezyèm lan gen rapò ak kò epi li klè tou : « bifèt gran tiwa » se yon pawòl pou dekri e pou jije, yon fason ki negatif, yon vi seksyèl ki aktif. Pwofesè Jean Casimir t ap di se pawòl an daki — egal : se moun ki maton nan lang lan k ap ka konprann li.

Nan espektak « Mo-Vè », nou te fè yon travay analiz sou mizik seksis nan repètwa atis ayisyen yo. Nou te fè yon lis (ki pa t konplè) mizik ki denigre sèten kategori sosyal epi nou te analize yo. Aprè sa, nou te kreye mizik ak tèks ki pou ale nan sans kontrè a. An n gade youn nan mizik nou te analize yo. Mizik la rele « Fè wana mache » ; se atis Tonymix ak Mossanto ki fè l. Nan pawòl ki pi fasil nou ka analize yo, nou ka gade tit la : « Fè wana mache ». Si n dakò kiyès ki ta « wana » a, nou ka deja di koze « fè l mache » a vle di : manipile l, mennen l sou kòd, fè l fè sa w vle, fè l sa w vle, e latriye. Yon lòt pawòl nou ka analize se : « Misye te mèt bay machin, li pa ka anpeche m raboure… ». Pawòl sa a di kon sa, malgre fi a ta an ba lobedyans sila ki ba l machin, gen yon lòt gason ki gen dwa « raboure » l. Mo « raboure » a se yon fason pou montre vyolans ki akonpanye zak seksyèl la e nan ki nivo atis yo konsidere fanm nan mizik la — kòm objè pou fè sèks. Nou pa bezwen fouye twòp nan analiz tèks chante « Fè wana mache » sa a, nou deja konnen, nan kotidyen nou, kantite chante nou ka jwenn ki gen menm mak fabrik sa a tou.

Analiz sa yo te antre nan kad yon kanpay konsyantizasyon ke diferan atis sa yo te deside fè sou lang kreyòl la. Ki jan yon lang ka sèvi kòm zouti pou dominasyon ? Ki jan, tou, yon lang ka sèvi pou bay jarèt ak tout travay k ap fèt nan lojik yon transfòmasyon sosyal ki gen nannan ? Sa vle di : travay pou kreye yon sosyete ki bay menm nivo jistis pou tout kategori sosyal kèlkilanswa sèks, koulè po, relijyon, klas sosyal e latriye. Enben, se kon sa mwen te vin kreye tèks pou chante « Wana » ke m te chante nan espektak « Mo-Vè » a. N ap jwenn tèks konplè chante a pi ba la a, nan fen tèks la.

Anben, lè n ap analize espresyon sa yo (tankou « wana »), nou ka wè se pratik lavi ki kale yo. « Wana » pa soti tankou loray kale. Se diskou popilè a ki lage « wana » kòm kwa se ta yon fanm ki nan klas defavorize e k ap repwodui tèt li nan sa yon gason posede. Sa vle di : jan mizik orijinal la di l la, « li bwè kola w, li manje pen ak manba w, fè l mache ». E nan sans sa a tou, menm diskou sa a vle pou wana a peye sa l pran an. E se gason an ki la pou l fè l peye swadizan « dèt » sa a. Egal : « wana » sa a se pa pawòl ki soti nan syèl ; se prekarite ak inegalite sosyal ak ekonomik ki deja ap louvri zèl li ki bay posiblite pou pawòl sa yo jèmen. Paske wana sa a se yon « atagaz » — jan nou ta ka di l si n ap adopte kalite espresyon sa yo.

Men, gen reyalite ki pa menm ak sa mizik sa a dekri a. Anpil travay rechèch montre fanm patisipe nan prèske 70% nan pwodiksyon richès nan peyi a. Se sa n jwenn kòm done syantifik nan liv Mireille Neptune Angladeki ki rele « L’autre moitié du sous-développement » (Lòt mwatye soudevlòpman). Mezanmi, ki kote yon madan sara, yon ouvriyèz, yon ti machann e latriye ta jwenn tan pou l wana ? Nan menm tèks nou sot site la a, otè a montre jan fanm yo kore fanmi yo tou. Nou pa di « kore » nan yon lojik poto mitan, non ; men, pito, paske pifò fanm sa yo se fanm k ap leve pitit yo ak pitit fanmi yo pou kont yo nan aktivite chache lavi y ap mennen. Nan sans sa a, nou ta ka di tou atis sa yo ki kreye mizik pou pale de « wana » gen pwòp enterè pa yo nan pwopagann « wana » sa a kote yo se ajan yon sistèm dominasyon ki derefize rekonèt valè fanm sa yo k ap feraye dri dri pou yo kore fanmi yo ak kominote yo.

Ki jan yon atis oswa yon kolektif atis ka itilize menm zouti dominasyon yo pou ede nan kwape sistèm dominasyon an ? Zouti ki sèvi nan sistèm lan se : chante, sinema, teyat, lodyans, reklam e latriye.

Anben, an n gade reklam yo kòm egzanp. Nan reklam yo, menm lè se kèk pwodui y ap prezante, konn gen sijesyon an ba chal sou ki jan sosyete a oswa lavi nou dwe òganize. Pran kòm egzanp yon reklam pou pwodui lesiv ki montre se fanm lan k ap fè lesiv epi gason an ap gade televizyon. Yon reklam kon sa tou defann yon ideyoloji nan sa yo rele « divizyon seksyèl travay ». Egal : ki wòl fanm ak gason dwe jwe nan divizyon travay pami 2 gwoup sa yo nan sosyete a ? Se fanm ki fè lesiv pandan se gason k ap rilaks devan televizyon. Yon atis ki vle chanjman sosyal sou tematik sa a ta ka pwopoze yon reklam pou menm pwodui lesiv sa a, men, nan yon lojik egalitè ki demanti yerachi kote gason an wo epi fanm an ba. Yon lojik egalitè kon sa ta pwopoze yon lòt fason pou repati travay la ant fanm ak gason. Nan mizik, se menm bagay la : se gade ki sa mizik la pwopoze kòm modèl òganizasyon sosyal epi atis la dwe pwopoze modèl egalitè ki antre nan lojik transfòmasyon sosyal.

Anben, se kon sa, gen atis ki sèvi ak pratik atizay yo kòm zam pou rezistans kont sistèm dominasyon ak opresyon. Pratik rezistans sa a antre nan lavi tou lè jou yo tou. Nan ka Mo-Vè, se te yon maranday travay refleksyon, atizay ak pèfòmans. Li nesesè pou gen tèt kole ki fèt sou ki jan konesans ak atizay makonnen pou pote diplis nan geri yon sosyete ki malad. Li nesesè pou gen tèt kole nan mitan atis, anseyan, sosyològ, lengwis, istoryen, estatistisyen, sikològ e latriye pou n gade ki jan nou ka mete tèt ansanm pou n trase pi bon chimen sou wout byennèt la.

Anèks

« Wana » (Vanessa Jeudi)

Kase fèy, kouvri sa
Nan seren, m ape mache
M pa gen dwa, m pa gen vwa
M ape peye sa m pa dwe